Ο Μάης του ’68 και ο ψεύτης παππούς

 Ο Μάης του ’68 και Ο ψεύτης παππούς (Μεταίχμιο, 2017)

«Κοίτα, είπε ο παππούς, εδώ ξηλώναμε το λιθόστρωτο και πετούσαμε τις πέτρες στην αστυνομία, που ήθελε να μας διαλύσει». (σελ. 39)

        Ο ψεύτης παππούς, μυθιστόρημα  της Άλκης Ζέη,  είναι το πρώτο βιβλίο στην Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία που,  ξεπερνώντας τους συνήθεις παιδαγωγικούς περιορισμούς,  μιλάει για πρώτη φορά άμεσα και ειλικρινά για τα γεγονότα του Μάη του ΄68 στη Γαλλία. Μιλάει για τις οδομαχίες, για τις συγκρούσεις με την αστυνομία, για  τα συνθήματα, για τα αιτήματα. Πρωτοεκδόθηκε, αφού πέρασαν 40, σχεδόν, χρόνια από τότε, το 2007, από τις εκδόσεις Κέδρος. Επανεκδόθηκε πρόσφατα από το Μεταίχμιο.

Με τη ματιά της Εύης  Ζερβού Καλλιακούδη

Στο Παρίσι του ΄68 γυρίζει νοερά ο παππούς. Βρίσκεται και πάλι, δεκαετίες μετά τα γεγονότα εκείνου του Μάη,  στο Παρίσι, μαζί  με τον δεκάχρονο εγγονό του. Οι μορφές του μυθιστορήματος έχουν μια περιληπτικότητα, σαν να εκπροσωπεί κάθε μορφή μια ολόκληρη γενιά.

Ο Μάριος, ο παππούς, κουβαλάει την κουλτούρα της αριστεράς των οραμάτων. Η Μαργκώ, η « χαμένη» αγαπημένη του, κουβαλάει και, ταυτόχρονα, ανατρέπει, μέχρι ενός σημείου,  τα χαρακτηριστικά του φύλου της   και της καταγωγής της: «Ήταν παιδίατρος …» (σελ. 39). «Από το σκάφος … βγήκε ένα κοριτσάκι μαύρο, κατάμαυρο, αραπάκι, με ολόσγουρα μαλλιά … Ίδια η Μαργκώ» (σελ. 92).

Ο παππούς, στο Παρίσι, αναμιμνήσκεται, αφηγείται και «εκπαιδεύει».                                                                        Ο δεκάχρονος Αντώνης, ο εγγονός,  ακούει και «μαθητεύει», χωρίς ιδιαίτερο ενθουσιασμό. Δεν είναι ο τύπος του ιδανικού επαρκή ακροατή. Δεν φαίνεται να τον πολυενδιαφέρει η εξέγερση. Άλλωστε, βρίσκεται  μακριά από την εποχή του, μακριά από τις σκέψεις του, μακριά από τα ενδιαφέροντα της ηλικίας του. Στο Παρίσι,  ψάχνει κάτι που «να μπορεί να διηγηθεί στους συμμαθητές του» .                                                               Παρακολουθεί ψύχραιμα την αφήγηση του παππού, που συντίθεται από το  απόσταγμα των εμπειριών του  κατά το διάστημα  της εξορίας (1967-1974). Ο Αντώνης δεν προσποιείται ότι ενδιαφέρεται. Δεν υποκρίνεται. Σαν να ενσαρκώνει αυθόρμητα ένα από τα βασικά  αιτήματα του Μάη, παρόλο που τα  αγνοεί: σεβασμός στο εγώ. Άλλωστε για τον Αντώνη, λόγω γενιάς, είναι αυτονόητη η έλλειψη αυταρχισμού στο Σχολείο ή η δημοκρατική νοοτροπία στην οικογένεια, αξίες που κατακτήθηκαν τον Μάη του ’68. Δυο διαφορετικές γενιές, δυο διαφορετικοί κόσμοι.

Οι δυο τους, παππούς και εγγονός, περπατούν στους δρόμους του Παρισιού, σκηνικό μνήμης και ιστορικότητας. Διασχίζουν το μπουλβάρ Σεν Μισέλ, κάθονται στο καφέ ντε Φλορ και μένουν «σε μια πολύ φημισμένη συνοικία, το Σεν Ζερμέν ντε Πρε».  Η πόλη φωτογραφίζεται σε πλάνα φωτεινά και  μαγικά, που αποτυπώνουν την εκρηκτική ατμόσφαιρα,  το πνεύμα ελευθερίας, το νεανικό πάθος  και  την επαναστατική διάθεση εκείνων των ημερών. Αναδύεται μια πόλη μυθική, σύμβολο ελευθερίας και επαναστατικότητας. Στην Νινέτ της Ζωρζ Σαρρή, η ίδια πόλη λειτουργεί ως σύμβολο ενηλικίωσης.

Η μικρή προσωπική ιστορία του παππού διασταυρώνεται με την Ιστορία του 1968 στο Παρίσι. Η Άλκη Ζέη με πραγματική μαεστρία δείχνει μέσα σε λίγες γραμμές πόσο η μικρή και η μεγάλη Ιστορία αλληλοτροφοδοτούνται και συνδιαμορφώνονται κι εμείς, οι αναγνώστες μαζί με τον μικρό ακροατή, τον Αντώνη,  παρακολουθώντας την αναμνηστική προφορική αφήγηση του παππού,  παρακολουθούμε,  ταυτόχρονα,  την αφύπνιση της νεολαίας του τότε, και μάλιστα    εν τη γενέσει της. Οι ιστορίες των ανθρώπων, -του νέου ηλικιακά τότε παππού, της Μαργκώ, των άλλων Ελλήνων-  με τη δράση και τις επιλογές τους,  συμπλέουν  και συμπλέκονται με τα γεγονότα του Μάη. Ο παππούς στα νιάτα του συνδέεται βαθιά, ολοκληρωτικά και συναισθηματικά με την Μαργκώ, που είναι ο έρωτας της ζωής του, και,  ξεπερνώντας ταμπού και αγκυλώσεις, κάνει βίωμα το σύνθημα του Μάη «Η ποίηση είναι στους δρόμους».

Ο έρωτας με φόντο την εξέγερση του Μάη του ’68 είναι μια προωθημένη σύλληψη για την Παιδική Λογοτεχνία. Ο Μάης με τα αιτήματα ζωής και ο έρωτας με την Μαργκώ  σφράγισαν τη ζωή του παππού. Οι αριστερές καταβολές τού έδειξαν το δρόμο του Μάη. Η ευαισθησία τού αποκάλυψε το νόημα και το χαρακτήρα του κινήματος. Ο παππούς στα νιάτα του με το «κασκόλ τυλιγμένο βόλτες στον  λαιμό», χέρι-χέρι με την Μαργκώ, «μπλέχτηκαν με τους φοιτητές, που τραγουδούσαν επαναστατικά τραγούδια».  Σήμερα, τόσα χρόνια μετά, κοιτάζοντας τις μαυρόασπρες εμβληματικές πια φωτογραφίες από εκείνο το κίνημα,  βλέπουμε στα μαχητικά και αισιόδοξα πρόσωπα των αγοριών και των κοριτσιών, που  ακτινοβολούν ελπίδα και όνειρα, τη μορφή του νέου παππού, όπως την αποτυπώνει η συγγραφέας.

Η αφήγησή του αποκρυσταλλώνει την ουσία και το περιεχόμενο της εξέγερσης. Μιλάει με την καρδιά. Οι κουβέντες του απέχουν πολύ από τον ξύλινο λόγο της πολιτικής, όπως, ακριβώς,  συνέβαινε τότε, που οι εξεγερμένοι νέοι  απαρνήθηκαν πολιτικούς θεσμούς και κόμματα.: «Εξέγερση είναι να ξεσηκώνεσαι … για κάτι που λαχταράς και δε σου το δίνουν: χαρά, ελευθερία σκέψης και έκφρασης, να ζητάνε τη γνώμη σου και να την παίρνουν υπόψη τους…» (σελ. 38).

Η αμφισβήτηση, η ειρωνεία και μια γλώσσα ανατρεπτική και αμφίσημη φτιάχνουν ένα κράμα πρωτόγνωρων και παράξενων συνθημάτων. Τα ακούμε από το στόμα του παππού: «Να ΄στε ρεαλιστές. Ζητάτε το ακατόρθωτο». «Άμα σηκώσεις το λιθόστρωτο, από κάτω βρίσκεται η θάλασσα» (σελ. 41).

        Σε ένα άλλο κείμενο της  Άλ. Ζέη, τις μέρες του Μάη του ΄68, στο Παρίσι,  Έλληνες εμιγκρέδες, η γενιά της αντίστασης και η γενιά του Πολυτεχνείου, συναντώνται παίζοντας ως κομπάρσοι σε ταινία για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Η συλλογική εξέγερση του Παρισιού υπάρχει ως φόντο στο  μυθιστόρημα  Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, αλλά δεν αγγίζει τους εξόριστους Έλληνες.  Μόνο η νεαρή Δάφνη, κόρη της ηρωίδας, ενθουσιάζεται, οραματίζεται, δραστηριοποιείται. Η Ελένη, η μητέρα της, αντίθετα, αγωνίστρια  και πολιτική πρόσφυγας στη Σοβιετική Ένωση, αντιμετωπίζει με επιφύλαξη τα γεγονότα του Μάη. Έντονοι οι υπαινιγμοί της συγγραφέως, που κατορθώνει να αντιστρέψει τις ιδεολογικές αναζητήσεις κάθε γενιάς. Κι εδώ, δυο γενιές, δυο κόσμοι.

Αν και έχουν περάσει 50 χρόνια από την εξέγερση του Μάη, το κίνημα δεν είναι εύκολο να αξιολογηθεί. Τι, άραγε, κληροδότησε; Οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις εξακολουθούν να είναι ποικίλες και, πολλές φορές, αντίθετες μεταξύ τους. Ωστόσο η Άλκη Ζέη επιχειρεί  μια έμμεση αποτίμηση: «Η Μαργκώ ήταν σαν τον Μάη του ΄68. Εξέγερση… ελπίδες… κι ύστερα σιωπή», (σελ. 51), λέει ο παππούς. «Δεν ήξερε ο Αντώνης αν ο παππούς λυπόταν περισσότερο γι΄αυτόν τον Μάη των φοιτητών, που τελείωσε τόσο άδοξα …» (σελ. 42). Έχω την αίσθηση ότι πρόκειται για μια απαισιόδοξη ματιά. Ο δικός μου  Μάης, αν μη τι άλλο, τουλάχιστον πυροδότησε στη γενιά μας  σπουδαίες αλλαγές στη νοοτροπία της καθημερινότητας.