Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος

Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος της Φλάννερυ  Ο΄Κόννορ, μτφρ. Ρένα Χατκούτ, Αντίποδες, 2025

Συνήθως γράφω, όταν, ως αναγνώστρια, νιώθω θετικά αισθήματα εσωτερικής πληρότητας και λογοτεχνικής απόλαυσης, μετά την ανάγνωση ενός βιβλίου.                                                                                  Αντίθετα, όσο διάβαζα τη συλλογή διηγημάτων της Αμερικανίδας Φ.  Ο΄Κόννορ (1925-1964), ένιωθα γεύση πικραμύγδαλου στο στόμα  και ένα βαρύ αίσθημα άγχους στην καρδιά, τόσο δύσκολο, που απέφευγα να  διαβάζω βραδινές ώρες.

Με τη ματιά της Εύης Ζερβού Καλλιακούδη

Αυτό ακριβώς είναι το χαρακτηριστικό της συγγραφέως. Είναι εξαιρετικά επιδραστική στον αναγνώστη, καθώς, σε κάθε διήγημα, έχει την τέχνη να δημιουργεί με την πένα της, άλλοτε με τρόπο απροσδόκητο και άλλοτε με τρόπο σταδιακό, βαθμιαίο και αριστοτεχνικό, μια ατμόσφαιρα έντασης και απειλής με απόχρωση θρίλερ, που διαπερνά τους πόρους του δέρματος.

Ως αναγνώστης, διαβάζεις έχοντας  ένα διαρκές σφίξιμο στο στομάχι και ούτε μπορείς να φανταστείς ποια σκοτεινή σκηνή σε περιμένει στην επόμενη σελίδα.

Τα πάντα στο λογοτεχνικό σύμπαν της «γυναίκας, καθολικής και νότιας συγγραφέως», όπως έλεγε η ίδια, είναι σαθρά, αποσταθεροποιημένα, βίαια και αποτρόπαια. Εκπέμπουν κακότητα, μίσος, νοσηρότητα και σήψη. Οι πράξεις είναι τρομακτικές και οι άνθρωποι, θύματα και θύτες, ζουν σε μια  ζοφερή ατμόσφαιρα. Και βέβαια, δεν υπάρχει λύτρωση. Δεν υπάρχει καμιά αχτίδα κάθαρσης.

Η Φ. Ο΄Κόννορ πλάθει λογοτεχνικούς χαρακτήρες σκόπιμα ασαφείς, σαν σκίτσο μονοκοντυλιάς (π.χ. Ο ποταμός), δίνοντας έτσι στον αναγνώστη καίριο και πρωτεύοντα ρόλο. Ο αναγνώστης με τη δική του πρόσληψη διερωτάται, φαντάζεται, συμπληρώνει, υποθέτει και εν τέλει συν-δημιουργεί και ολοκληρώνει την ποιότητα -το ποιόν των χαρακτήρων . 

Αλλού οι χαρακτήρες ζωγραφίζονται με ψυχογραφική δύναμη και δίνονται ολοκληρωμένοι, καθώς η συγγραφέας σημειώνει αντιδράσεις, σκέψεις, παρορμήσεις, προθέσεις  (π.χ. ο κύριος Χεντ και ο Νέλσον στο Ο ψεύτικος αράπης).                                                                                            

Σε άλλα διηγήματα, στη διάρκεια της πλοκής, διαπιστώνουμε ότι οι χαρακτήρες δεν εξελίσσονται έτσι, όπως αρχικά είχαν σχεδιαστεί. Στην εξέλιξη της δράσης, ανατρέπουν τελείως το αρχικό συμπεριφορικό τους πλαίσιο, προκαλώντας στον αναγνώστη οδυνηρές εκπλήξεις (π.χ. Καλοί Επαρχιώτες). 

Είναι βέβαιο ή τουλάχιστον πιθανό πως ο γενέθλιος τόπος της, ο Αμερικάνικος Νότος με τα συγκεκριμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά, επηρέασε τη θεματική, την τοπιογραφία, το ύφος και τις θέσεις της συγγραφέως.   

 Η Φ. Ο΄Κόννορ πεθαίνει στα 39 χρόνια της, καθώς έπασχε από ανίατη ασθένεια. Γεννιέται στη Σαβάνα της Τζώρτζια, σπουδάζει  Λογοτεχνία στην Αϊόβα και δημιουργική γραφή δίπλα στον θεωρητικό της Λογοτεχνίας και ποιητή Paul Engle. Στα φοιτητικά της χρόνια δαβάζει  πολύ Πόε, Φώκνερ και Κάφκα. Φαίνεται ότι τα κείμενά τους την  επηρεάζουν. Θέλοντας να ξεφύγει από τις επαρχίες του Νότου, εγκαταθίσταται στην Ν. Υόρκη. Εδώ έρχεται σε επαφή με έναν κύκλο διανοουμένων της εποχής.

Είναι μόλις 25 ετών, όταν αρχίζει η δοκιμασία της υγείας της. Αναγκάζεται να γυρίσει στον Νότο, σε ένα αγρόκτημα στο Μίλεντζβιλ, όπου μένει με τη μητέρα της. Θα περάσει την υπόλοιπη ζωή της στο ισόγειο της κατοικίας, μια που δυσκολεύεται να ανεβεί σκάλες. Μήπως, άραγε, στη Τζόι με το ξύλινο πόδι, που ζει σε αγρόκτημα με τη μητέρα της και  που άλλαξε το όνομά της σε Χούλγκα (Καλοί Επαρχιώτες), καθρεφτίζεται η Μαίρη με τις πατερίτσες, που άλλαξε το όνομά της σε Φλάννερυ;  (Εδώ ανιχνεύεται μια καθαρά αυτοπροσωπογραφική φιγούρα).

Αντί για την ονειρεμένη ζωή στη Ν. Υόρκη, η συγγραφέας ζει  εγκλωβισμένη στα δάση, τους λόφους, τις κωμοπόλεις και τις ασφυκτικές κοινωνίες του Νότου με τις φυλετικές διακρίσεις, τις αμφιλεγόμενες θέσεις, την επιδερμική παθητική στάση απέναντι στα πάντα και την εξαιρετικά συντηρητική νοοτροπία.

Γέννημα, θρέμμα αυτής της κοινωνίας, η Φ. Ο΄Κόννορ,  παρά την καθηλωτική γραφή της, διολισθαίνει συνέχεια σε ρατσιστικές αναφορές (π.χ. Ο ψεύτικος αράπης), γεγονός που φέρνει σε αμηχανία τους μελετητές του έργου της. Οι φυλετικές ακρότητες δεν αφορούν μόνο τα λογοτεχνικά της έργα, οπότε θα μπορούσαν, ίσως, να ερμηνευτούν ως προϊόν  μυθοπλασίας, αλλά συναντώνται κατά κόρον και στις δεκάδες επιστολές που έχει συντάξει και σταδιακά βλέπουν το φως της δημοσιότητας.

Η Φ. Ο΄Κόννορ ζει και γράφει στα μέσα του 20^ου αιώνα, σε μια εποχή που τα αιτήματα της ειρήνης και της ισότητας κέρδιζαν συνεχώς έδαφος. Ωστόσο, η Αμερικανίδα συγγραφέας βρίσκεται περίκλειστη στον ασφυκτικό δικό της κόσμο.   Την ίδια εποχή, στην Τζιόρτζια του Νότου, ζει τότε, συνομήλικός της σχεδόν, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ (1929- 1968), που πεθαίνει κι αυτός στα 39 του χρόνια, δολοφονημένος.

Τα τελευταία χρόνια, η πεζογραφία της Φλάννερυ Ο΄Κόννορ έχει αποκτήσει ένα πολυπληθές αναγνωστικό κοινό, κυρίως στην Αμερική. Τα τελευταία χρόνια, επίσης,  μεταφράζεται και σε ευρωπαϊκές γλώσσες.

Συνοπτικά θα έλεγα ότι η γραφή της είναι ειλικρινής και δυνατή. Η Φ. Ο΄Κόννορ καταγράφει με καλπάζουσα φαντασία και αμείλικτη φανερή ή υποδόρια σκληρότητα πρόσωπα και καταστάσεις. Τα κείμενά της, σαν πραγματική γροθιά στο στομάχι του αναγνώστη, προβάλλουν μόνον μελανές στιγμές του ανθρώπου στον Αμερικάνικο Νότο. Οι ιστορίες της, ίσως, βοηθούν έμμεσα και στους δικούς μας σκοτεινούς καιρούς, να αποκρυπτογραφήσουμε και να ερμηνεύσουμε ζοφερές ανθρώπινες τάσεις, που παγκόσμια πια αρχίζουν να επικρατούν στον όλο και πιο σκοτεινό κόσμο μας.