4321, Paul Auster

4321, Paul Auster Μεταίχμιο,2018

Γοητευτικό και χειμαρρώδες αυτό το πολυσέλιδο μυθιστόρημα του Paul Auster.Το βιβλίο εκδόθηκε την προηγούμενη χρονιά στη Νέα Υόρκη και κυκλοφόρησε στα ελληνικά πριν λίγους μήνες, σε μετάφραση Μ. Ξυλούρη.

Με τη ματιά της Εύης  Ζερβού Καλλιακούδη

 Απολαμβάνουμε την ανάγνωση ενός κειμένου που ανήκει στην αυθεντική ποιοτική Λογοτεχνία του καιρού μας, κάτι που δεν είναι πάντα αυτονόητο, ακόμα κι όταν πρόκειται για  βιβλία πολυμεταφρασμένα και πολυδιαφημισμένα. Ωστόσο, η ανάγνωση αυτή είναι ταυτόχρονα απολαυστική και επίπονη: απαιτεί εγρήγορση και χρόνο, αφού πρόκειται για  ανάγνωσμα 1217 σελίδων και για αφήγηση που δεν είναι ούτε μονόκλωνη, ούτε ευθύγραμμη.

Στο μυθιστόρημα αυτό ξετυλίγονται  πολλές και διαφορετικές λεπτοδουλεμένες αφηγήσεις ενηλικίωσης που τα νήματά τους διασταυρώνονται και πλέκονται μεταξύ τους. Είναι σαν να προβάλλονται οι πολλαπλοί αντικατοπτρισμοί μιας πολυσύνθετης εικόνας που υφίσταται  συνεχείς επί μέρους μεταμορφώσεις.  Ο αναγνώστης μπορεί να ανακαλύψει πολλές και ενδιαφέρουσες μικροϊστορίες, περίτεχνα κεντημένες στον ίδιο αφηγηματικό καμβά,  που ξεδιπλώνουν, τις περισσότερες φορές χωρίς επικαλύψεις,  την ιστορία του Άρτσι  Φέργκιουσον, του κεντρικού ήρωα που θα τον χαρακτηρίζαμε ως πολυπρισματικό.                                                                                                                                     Ποιος είναι ο Άρτσι; Μα ο κεντρικός ήρωας που αλλάζει συχνά πρόσωπο, σαν εκείνα τα μυθικά πλάσματα της θάλασσας που είχαν τη δύναμη να μεταμορφώνονται συνεχώς.  Διαφορετικές συνθήκες ζωής δεμένες με διαφορετικά πρόσωπα αναφοράς ανακλώνται σε διαφορετικούς  ψιθύρους του ήρωα- παιδιού (λ.χ. στον φανταστικό αδελφό Τζον), σε διαφορετικές ερωτικές συναντήσεις του εφήβου, φανταστικές ή πραγματικές  ( Έιμυ,  Βελγίδα Ανν Μαρί, καθηγήτρια Ίβι Μονρό, Νοτιοαφρικανή Ντέϊνα Ρόζενμπλουμ, …), σε ποικίλους στοχασμούς και πολλαπλές, μοιραίες ωστόσο, δυνατότητες επιλογής  του φοιτητή Άρτσι.  Όλες αυτές οι ζωές συναπαρτίζουν διαφορετικά είδη πλοκής που αντιστοιχούν στις διαφορετικές διαδρομές μιας μοναδικής πραγματικής ζωής, ή ακριβέστερα στις πολλές,  συχνά αντιφατικές, πτυχές του ίδιου ανθρώπου, που, ανάλογα με τις συνθήκες, άλλοτε εκδηλώνονται κι άλλοτε παραμένουν μυστικές.                                                                                                                                                                                                        Ο P. Auster ξέρει ότι οι μυθιστορηματικοί ήρωες ζουν στην καρδιά μας μέσα από τις  ιστορίες τους, ενώ όλοι εμείς , οι πραγματικοί άνθρωποι, είμαστε οι εμπειρίες και οι αναγνώσεις μας. Οι αναγνώσεις του Άρτσι έχουν προσεκτικά προταθεί και σοφά σχεδιαστεί από την πανεπιστημιακό θεία του, την Μίλντρεντ, που, σε μυστική συνενοχή με τον συγγραφέα, κρύβει στην τσάντα της, κάτι σαν  ένα μεταμφιεσμένο εκλαϊκευτικό εγχειρίδιο Λογοτεχνίας ή ίσως ένα μαγικό κουβάρι παραμυθιού:  Ο συγγραφέας, ανιστορώντας, πιθανόν, τη δική του μαθητεία, εμπιστεύεται σε αυτή την ηρωίδα του το ρόλο του Μέντορα για τον πρωταγωνιστή του, αλλά και για τους αναγνώστες του.  Εκείνη, με γνώση και τρυφερότητα,  ξετυλίγει αυτό το καθοδηγητικό νήμα  και ο Άρτσι  μυείται αρχικά στην Παιδική Λογοτεχνία. Διαβάζει «με μια λαχτάρα όμοια με σωματική πείνα»  παραμύθια των Γκριμ, της Ε. Νέσμπιτ, του Λ. Κάρολ,  του Τζ. Μακντόναλντ, αφηγήσεις ελληνικών και ρωμαϊκών μύθων, Σεβάχ. Αργότερα θα διαβάσει τον Θορό, τον Τζ. Κέιτζ (Σιωπή), κείμενα της Έμμας Γκόλντμαν,  Έν. Πόε, Ντοστογιέφσκι, όλους τους Ευρωπαίους κλασικούς συγγραφείς και οπωσδήποτε τα λογοτεχνικά κείμενα του Κανόνα που προτείνονται  από το πρόγραμμα ανθρωπιστικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια (σελ. 727).

Κάποτε ο αυτοπροσωπογραφικός ήρωας του συγγραφέα αρχίζει να γράφει. Αρχικά,  ο Άρτσι δημιουργεί μικρά κειμενάκια και, λίγο αργότερα,  ιστορίες πρωτότυπες και ανατρεπτικές. Στην προσχολική ηλικία,  μαζί με τη γιαγιά του κατακτά «στη βεράντα …  τα μυστήρια των γραμμάτων, των λέξεων και των σημείων στίξης …», μια που  «η δεσποινίς Λάντκουιστ στο νηπιαγωγείο τους είχε πει …ότι δεν είχε νόημα να βιαστούν….». Όταν γίνεται 11 ετών, στο δημοτικό, εκδίδει με ενθουσιασμό την πρώτη του εφημερίδα με τίτλο Μαχητής του Λιθόστρωτου, μια πρωτοβουλία που είχε πικρή κατάληξη. Στην ένατη τάξη, γράφει ένα  εκπληκτικό διήγημα γεμάτο κοινωνικούς συμβολισμούς  με τίτλο Αδελφοί εκ δέρματος. Το διαβάζουμε κι εμείς μαζί με τη  φιλόλογό του, την κυρία Μπόλντουιν, που το θεωρεί «χυδαίο και κακόγουστο». Τι απογοήτευση! Αλλά ταυτόχρονα, πόσο χρήσιμο μάθημα! Είναι σαν να προετοιμάζεται ο εκκολαπτόμενος συγγραφέας  για την μελλοντική πρόσληψη του έργου του, τις δυσκολίες,  τις επόμενες, όχι πάντα επαινετικές,  κριτικές που θα δεχτεί. Μαθητής Λυκείου «άρχισε είκοσι επτά διηγήματα, τέλειωσε τα δεκαεννέα, και περνούσε τουλάχιστον μία ώρα κάθε μέρα … με ασκήσεις γραφής που επινοούσε για να ακονίζει το μυαλό του, να σκάβει βαθιά και να προσπαθεί να βελτιωθεί …». Διαβάζουμε μαζί του τη φράση του Κένεθ Ρέξροθ, που η φιλόλογός του, η κυρία Μονρό, έχει αναρτήσει πάνω από τον μαυροπίνακα. «Απέναντι στην κόλαση του κόσμου μια άμυνα μόνο υπάρχει: η δημιουργία».                                                                              Τον συναντάμε έφηβο ακόμη, στο Παρίσι, να διαβάζει  με συγκίνηση Οδύσσεια επαληθεύοντας την άποψη πως η σύγχρονη γνώση και δημιουργία περνάει μέσα από τα κλασικά αρχαιοελληνικά κείμενα.  «… Δάκρυα έπεφταν στη σελ. 296 της χαρτόδετης Οδύσσειάς του του ενός δολαρίου και σαράντα πέντε σεντς …».                                                                                                                                                                       Το ίδιο διάστημα περιμένει να εκδοθεί το έργο του Πώς μου έσωσαν τη ζωή ο Λόρελ και ο Χάρντι. Γράφει πολλά ακόμη έργα  (Κεφ 6.4) και μεταφράζει με πάθος γαλλική ποίηση (Κεφ. 7.1).

Ο έφηβος Άρτσι περνάει ώρες σε «μουσεία και γκαλερί, όχι μόνο τα μεγάλα όπου πήγαιναν οι πάντες, το Μητροπολιτικό,το Μοντέρνας, το Γκουγκενχάιμ, αλλά και τα μικρότερα όπως το Φρικ … την γκαλερί Πιερ Ματίς …».

Καθώς διαβάζουμε το μαγευτικό κείμενο, ακούμε τους λυγμούς του ήρωα, κατανοούμε τις ανασφάλειές του, θαυμάζουμε τα ταλέντα του,  παρακολουθούμε τους ανολοκλήρωτους ή «συντελεσμένους» έρωτές του,  γνωρίζουμε την οικογένειά του, συνδεόμαστε με τους φίλους του, τον ακολουθούμε στα Πανεπιστήμια  Κολούμπια, Πρίστον, Μπρούκλιν.

Μπαίνουμε σε σκοτεινές αίθουσες, στον κινηματογράφο Θάλια (sic), μαζί του για να δούμε ασπρόμαυρες εμβληματικές  ταινίες. Στην οθόνη «Το θωρηκτό Ποτέμκιν» (σκηνοθεσία Σεργκέι Αϊζενστάιν), όπου «ένα πλήθος ανθρώπων ξεχύνονται στις σκάλες, ανάμεσά τους το αγόρι χωρίς πόδια, καθώς η άσπρη ομπρέλα τρέχει στο πρώτο πλάνο. Γρήγορη μουσική, πυρετώδης μουσική, μουσική που τρέχει γρηγορότερα κι από την πιο γοργή καρδιά». Η γαλλική ταινία «Τα παιδιά του Παραδείσου» (σκηνοθεσία Μαρσέλ Καρνέ, σενάριο Ζακ Πρεβέρ) είναι «ακριβώς το είδος της ταινίας που θα γοήτευε έναν δεκαπεντάχρονο με το ταμπεραμέντο του Φέργκιουσον … Ήταν πολύ καλύτερο από το «Όσα παίρνει ο άνεμος», τόσο καλύτερο που ακόμα και η σύγκριση μεταξύ τους ήταν ανώφελη».  Πώς να μην είναι γοητευτική η ανάγνωση, όταν παρακολουθούμε ένα παιχνίδι ανάμεσα στο ατομικό στοιχείο και το συλλογικό, όταν διαβάζουμε την προσωπική εμπειρία ενταγμένη στην οικουμενικότητα; Διαβάζοντας την πολύκλωνη    ιστορία  του Άρτσι, ξεφυλλίζουμε ταυτόχρονα μια διεισδυτική και συμπυκνωμένη Ιστορία των ΗΠΑ, αλλά και όλου του κόσμου της δεκαετίας του ΄60. Ανασύρονται και εικονογραφούνται σπαράγματα της δεκαετίας αυτής,  τόσο διαφορετικά μεταξύ τους, όπως το Βιετνάμ, ο Κέννεντι, ο ναυτικός αποκλεισμός της Κούβας, ο Λούθερ Κινγκ, το φεμινιστικό κίνημα, η δίκη του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, οι «εξωγήινοι άθλοι» της ΝΑSΑ,  η εξέγερση στα Πανεπιστήμια και ειδικά στο Κολούμπια.  Όλα αυτά αποτελούν το φόντο του μύθου και υφαίνονται μαζί με τα κομμάτια της ζωής του Άρτσι.  Με συγκλονιστικό τρόπο, προβάλλονται  τα δυο αντιφατικά μεταξύ τους  πρόσωπα της Αμερικής, τα δυο τοπία της, το φωτεινό και το σκοτεινό. Για άλλη μια φορά επαληθεύεται η άποψη πως και στη σύγχρονη  αφήγηση, το αυτοβιογραφικό αναδύεται ως μέρος του ιστορικού. Ο συγγραφέας,  για να καλύψει το ιστορικό πλαίσιο,  ακολούθησε τη μέθοδο του ιστορικού, συλλέγοντας μαρτυρίες και ανατρέχοντας στα αρχεία των New York Times.

«Ήθελα», αποκαλύπτει σε συνέντευξή του ο ίδιος ο P. Auster, «μέσα από τις μικρές ιστορίες του Άρτσι να αφηγηθώ κομμάτια της μεγάλης ιστορίας των ΗΠΑ τη δεκαετία του ΄60».

Ωστόσο το κείμενό του «προβάλλει αντιστάσεις», όπως θα έλεγε ο Σεφέρης,  όχι μόνο  επειδή είναι πολυσέλιδο , αλλά, κυρίως,  γιατί η διακοπτόμενη γραφή του δημιουργεί γρίφους και όχι ευδιάκριτα  παλίμψηστα. Ο  αναγνώστης μερικές φορές φτάνει στο σημείο να αμφιβάλλει, να λησμονεί και να συγχέει τα αφηγηματικά νήματα, αλλά κι αυτό είναι μέρος του παιχνιδιού. Πράγματι ο P. Auster καλεί τον αναγνώστη σε ένα απαιτητικό παιχνίδι άσκησης, εγρήγορσης, ανασύνθεσης. Τον συντροφεύει σε μια λαβυρινθώδη εμπλουτιστική περιήγηση στα περίπλοκα μονοπάτια της ατομικής ύπαρξης και της σύγχρονης Ιστορίας προσφέροντάς του τη λογοτεχνική αφήγηση ως  μίτο της Αριάδνης.

Το 4321 είναι ένα σημαντικό σύνθετο μυθιστόρημα ωριμότητας, στο οποίο εκβάλλουν άλλα παλαιότερα έργα του P. Auster, όπως το αυτοπροσωπογραφικό Ημερολόγιο του χειμώνα (Μεταίχμιο, 2013) και το δοκιμιακό Σημειωματάριο (Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, 2005), που αναφέρεται στις αναγνώσεις του.

Διαβάστε το. Θα αισθανθείτε μια υπέροχη ανάταση, την ανάταση του αναγνώστη, που επιτέλους βρήκε ένα σπάνιας έμπνευσης σύγχρονο κείμενο,  που ανήκει πραγματικά στη Λογοτεχνία.