Ο Σπασμένος καθρέφτης, Τζόναθαν Κόου

           Ο σπασμένος καθρέφτης,  Τζόναθαν Κόου, ΠΟΛΙΣ, ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ για μικρούς και μεγάλους

Ξεχώρισα  ένα  παραμύθι για μεγάλους που συνάμα θεωρείται μυθιστόρημα για παιδιά : O σπασμένος καθρέφτης   του  Τζόναθαν Κόου,(γεννήθηκε το 1961 στο Μπέρμιγχαμ) , βιβλίο σύγχρονο και κείμενο ιδιαίτερο και θελκτικό, (υποθέτω στο πρωτότυπο), η σημερινή επιλογή μου.

Κριτική από Εύη Ζερβού Καλλιακούδη

Την ίδια σχεδόν  χρονική στιγμή, καθώς ξεφύλλιζα βιβλία στο βιβλιοπωλείο,  συνέβη μια σύμπτωση αξιοπερίεργη και πολύ συναισθηματική. Φτάνει στα χέρια μου  ένα καλαίσθητο καθρεφτάκι, δώρο αγαπημένου μαθητή,  του Φοίβου, στοχαστικού, λιγομίλητου κι ονειροπόλου  που με σταθερό βηματισμό άφησε  το κατώφλι της παιδικής ηλικίας. Ο μύθος έχει σχέση με ένα παιδί, την   Κλερ,   παιδί μοναχικό και λιγομίλητο που φαίνεται απογοητευμένο από όλα και από όλους.

Κρατώντας τον  καθρέφτη της, εύρημα από τον σκουπιδότοπο της γειτονιάς της, καταφέρνει  να αλλάζει την πραγματικότητα,  άλλοτε συνειδητά κι άλλοτε αυθόρμητα, καθώς ονειρεύεται έναν άλλο κόσμο. Μετατρέπει ένα θαμπό, άχρηστο, θαμμένο στα σκουπίδια,  μισοσπασμένο καθρέφτη σε μαγικό αντικείμενο με απρόβλεπτες ιδιότητες. Η μικρή ηρωίδα προβάλλει τον συναισθηματισμό της  στο κάτοπτρο και αυτό,  με τη σειρά του, αναλαμβάνοντας ρόλο παραμυθητικό, της χαρίζει  λυτρωτικά τοπία και αισιόδοξα χρώματα, πραϋντικές φιγούρες  και μακρινά ταξίδια.                                                                                                                                                                  Η ίδια η Κλερ, όμως, προσδιορίζει τους αντικατοπτρισμούς. Ο καθρέφτης   αποτελεί μόνο το οπτικό πεδίο. Η ίδια επινοεί τις συνθέσεις. Ο καθρέφτης απλώς την υπακούει. Η ίδια αποφασίζει για την πινακοθήκη των εικόνων. Ο καθρέφτης δεν θα μπορούσε παρά να ανταποκριθεί.  Η ίδια βάζει όρια, μάχεται με τις δυνάμεις και τις αδυναμίες της και   επιτρέπει σταδιακά στον καθρέφτη  μικρές  προ-δοσίες.  Το αντικείμενο, λοιπόν, αρχικά   αποτελεί την αφορμή για να ξεδιπλωθεί η άλλη πλευρά των πραγμάτων και γίνεται πρόσχημα, δηλ. λογοτεχνική επινόηση, για να εξωτερικευτούν πόθοι, αισθήματα και τάσεις. Πώς αλλιώς άλλωστε να αποτυπωθούν  τα εσώψυχα ενός εσωστρεφούς, ονειροπόλου πλάσματος που  αναζητεί την ομορφιά και επιχειρεί να προσθέσει φωτεινές πινελιές σ΄έναν μουντό και ανελέητο κόσμο;

Ο χώρος στο κάτοπτρο   διευρύνεται και η Κλερ παύει, έστω για λίγο, να ασφυκτιά. Τα όνειρα μπερδεύονται με τις επιθυμίες της, οι γαληνεμένες αναμνήσεις  μεγεθύνονται και η φαντασία της  μορφοποιείται.  Η Κλερ είναι ακόμη παιδί και πολεμάει την μονοτονία, την ασχήμια, την ομοιομορφία και την πλήξη με σύμμαχο τον παράξενο καθρέφτη της.  Πόσο θα διαρκέσει αυτό το παιχνίδι – καταφύγιο; Το χρονικό σημείο των αλλαγών, των προσθέσεων (σε ωριμότητα, απελπισία ή νηφαλιότητα…)  και των αφαιρέσεων ( του όνειρου, του μαγικού, του επουλωτικού …)  το συνδέει ο λογοτέχνης με βιώματα,  που αφήνουν έντονα τα σημάδια τους στην καρδιά του δεκάχρονου κοριτσιού. Ο καθρέφτης δεν είναι πια μαγικός: «Σήμερα (ο καθρέφτης) φαινόταν πολύ πιο θαμπός και βρόμικος από ό,τι συνήθως. Βασικά ήταν τόσο βρώμικος , που δεν μπορούσε να δει σχεδόν τίποτα, εκτός από ένα πολύ θολό και σκοτεινό είδωλο του δικού της προσώπου»(σελ.43).

Ωστόσο ο Κόου επιλέγοντας τουλάχιστον τη μερική κάθαρση για τους ήρωες  και τους  αναγνώστες του, μας βάζει όλους στο παιχνίδι καθώς  δείχνει ότι τα θραύσματα ενός μεγάλου καθρέφτη είναι  κομμάτια από τα δικά μας όνειρα, είναι στοιχεία από τη δικιά μας αλήθεια. Ο καθένας μας κρατάει  μόνο ένα κομματάκι. Αξίζει το πείραμα που προτείνει : «Να προσπαθήσουν (όλοι) να ενώσουν τα δώρα τους και να δουν αν ενωμένοι μπορούσαν να δημιουργήσουν έναν αντικατοπτρισμό   το μεγαλύτερο, ισχυρότερο και διαρκέστερο, αντί για τις σύντομες ατομικές ματιές, που είχαν τη δυνατότητα να ρίχνουν ο καθένας μόνος του».(σελ. 98)   Στο σημείο αυτό ο συγγραφέας ξεδιπλώνει μια πτυχή κοινωνιολογικής  προσέγγισης των θεμάτων που θυμίζει έντονα σελίδες από τα μυθιστορήματα  που γράφει αποκλειστικά για αναγνωστικό κοινό ενηλίκων:  «…είχα να κάνω με οικογένεια εγκληματιών, που τα πλούτη και το κύρος τους ήταν προϊόν κάθε λογής απάτης, πλαστογραφίας, λωποδυσίας, ληστείας, κλοπής, ζαβολιάς, κατεργαριάς, μπαγαποντιάς, λεηλασίας, δήωσης, διαρπαγής, παράνομης ιδιοποίησης, παραποίησης εγγράφου και διασπάθισης δημόσιου χρήματος …», γράφει αναφερόμενος στην εποχή της θατσερικής Αγγλίας ( Τι ωραίο πλιάτσικο,σελ. 103, εκδ.  ΠΟΛΙΣ).Γιατί εμένα το απόσπασμα  θυμίζει και κάτι  άλλο ;

Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στην Κλερ. Η ενηλικίωσή της  δεν θα αργήσει. Θα γίνει με έναν τρόπο βίαιο και αποτρόπαιο. Συνδέεται με μια τραυματική εμπειρία που βιώνει στο Σχολείο- έναν χώρο που αποδεικνύεται κάθε άλλο παρά προστατευτικός. Εδώ θα πληγωθεί ανεπανόρθωτα η  ευαισθησία της,  θα ανατραπούν οι  προσδοκίες της για την επικράτηση του καλού  και θα καταρρακωθεί  το αίσθημα του δικαίου. Διαψεύδονται οι αγαθές ελπίδες και κλονίζεται η εμπιστοσύνη της στους ανθρώπους. Πέφτουν ηθικά, σαν χάρτινοι πύργοι, οι θεσμοί και οι εκπρόσωποί τους. Η δεκάχρονη Κλερ θα τιμωρηθεί, ενώ όχι μόνο  είναι αθώα, αλλά  συνάμα αγωνίζεται για το δίκιο των άλλων, ενώ ο ένοχος θα δικαιωθεί επίσημα και πανηγυρικά.   Με έναν τρόπο σιω-πηλά σπαρακτικό  θα καταλήξει σε μια πικρή, δυσβάσταχτη για την ηλικία της , αποδοχή :» Και ο κόσμος επιλέγει να πιστέψει αυτόν ( τον ψευδόμενο) , γιατί αυτός έχει την εξουσία, ενώ εκείνη όχι. Ήταν τόσο σίγουρη ότι όλοι θα πίστευαν την αλήθεια.…-Φαίνεται ότι για κάποιους ήταν άλλα πράγματα πιο σημαντικά, όπως το να εκμεταλλεύονται ευκαιρίες και να περνάνε τη ζωή τους εύκολα και απλά». (σελ. 42).Έτσι η ενηλικίωση περνάει από το δρόμο της οδύνης, που  διασταυρώνεται με την   απώλεια της αθωότητας  και απέχει ατελείωτα από  τον προστατευμένο ασφαλή χώρο. Ο δρόμος της ενηλικίωσης την  οδηγεί σε μακροχρόνια, αν όχι οριστική, ρήξη με τις βεβαιότητές της.

Από τις σελίδες του βιβλίου περνά ένα πλήθος προσώπων, όπως ο νεοάστεγος Tζορτζ, οι συνομήλικοι   Αμάντα,  Ντέιβιντ και Πίτερ, οι οποίοι αποδίδονται κάπως  σχηματικά, οι γονείς της Κλερ με τις δυσλειτουργικές σχέσεις, η καθηγήτρια κυρία Ντέντρι . Όλοι τους εμπλέκονται με τη διαδρομή της Κλερ.

       Ο σπασμένος καθρέφτης είναι ένα κείμενο τόσο αληθινό όσο οι καθημερινές στιγμές μας, τόσο επίκαιρο όσο το παρόν που ζούμε, τόσο παραδοσιακό όσο οι γνωστές ιστορίες ενηλικίωσης, τόσο ανατρεπτικό όσο τα σύγχρονα κοινωνικά αιτήματα για τον άνθρωπο, τόσο συμβολικά κρυπτικό όσο υπαινίσσεται ο τίτλος του,  τόσο στοχαστικό όσο μπορεί να είναι μια μοναχική διαδικασία εσωτερικής ωρίμασης.                                                              Διαβάστε το μαζί με τα παιδιά σας, συζητήστε το με  τους μαθητές σας ή απολαύστε το (παρά τη μέτρια μετάφραση) μόνοι σας, καθώς θα ανασύρετε, από τα βάθη της μνήμης και των  αισθημάτων,  τον εαυτό σας –  παιδί, που έχετε κρύψει  βαθιά μέσα σας.