Γελοιογραφίες: Καθρέφτης μιας εποχής

   Γελοιογραφίες: Καθρέφτης μιας εποχής

της Εύης Ζερβού Καλλιακούδη             

Βρέθηκα, πρόσφατα, σε  μια παλιά και ιστορική Βιβλιοθήκη. Έψαχνα. Ώρες πολλές ξεφύλλιζα  εφημερίδες και περιοδικά.  Σταμάτησα σε δυο σπουδαίες εφημερίδες μιας  άλλης  εποχής, τον Ασμοδαίο ¹και Το Άστυ² . Χάζεψα τις παλιές γελοιογραφίες, που αποκάλυπταν έναν ολόκληρο κόσμο, την Ελλάδα του 19ου αιώνα.

 Ανάμεσά τους, ένα πλήθος γελοιογραφιών του Θέμου  Άννινου (1845-1916), του σκιτσογράφου που θεωρείται πρόδρομος  του σατιρικού σκίτσου στην Ελλάδα. Αν και  δεν γεννήθηκε στην Κεφαλονιά, έχει ισχυρούς δεσμούς με την πατρική γη. Μάλιστα, κάθε φορά που ταξιδεύει στο νησί και δεν παραδίδει τη δουλειά του στην αθηναϊκή εφημερίδα, ο εκδότης ενημερώνει τους αναγνώστες  που περιμένουν με ενδιαφέρον τα  δικά του σκίτσα³.  

Είναι ταλαντούχος,  ο σκιτσογράφος μας. Επιπλέον,  οι καλλιτεχνικές σπουδές του στο Παρίσι τον προικίζουν με μια εκφραστική ευκολία, που αποτυπώνεται συνολικά στο σκίτσο, ακόμη και στο σκίτσο-μονοκοντυλιά, και αισθητοποιείται στα χαρακτηριστικά των προσώπων και  στην  κινητικότητα των μορφών.

 Οι γραμμές, μεμονωμένες, ανά δέσμες ή παράλληλες,  αποδίδουν περιγράμματα και φωτοσκιάσεις και προσδίδουν στο σκίτσο μια θαυμαστή ισορροπία.⁴  Κάποια σκίτσα του είναι τόσο περίτεχνα κυρίως στις ενδυματολογικές λεπτομέρειες, που θυμίζουν πίνακες ζωγραφικής. Τα  σκίτσα λ. χ.  1α και 1β που σατιρίζουν τον άκριτο μιμητισμό, το κακό γούστο, την κενότητα  και την αδέξια απόπειρα υιοθέτησης της ευρωπαϊκής ενδυμασίας  είναι, στα μάτια μου, μικρά έργα τέχνης. Σκίτσο και συμπυκνωμένο σχόλιο μαζί  συνθέτουν μικρής έκτασης καλοδουλεμένες αφηγήσεις. Κάθε σκίτσο του και μια μικρή ιστορία, με εύκολη πρόσληψη.      

2 ΣΚΙΤΣΑ (1α και 1β)

Ο Θ. Άννινος κινείται σε ένα ευρύτατο πεδίο θεμάτων. Έχει το προνόμιο  να είναι συνιδρυτής των εντύπων στα οποία δημοσιεύει τα σκίτσα του και, επομένως, είναι εντελώς αδέσμευτος να κάνει τις επιλογές του. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία όταν μιλάμε για πολιτική γελοιογραφία. Δεν υπάρχει η πίεση του εκδότη. Υπάρχει μόνο η επικαιρότητα, και ο σκιτσογράφος δεν έχει παρά να την αξιοποιήσει, σύμφωνα με την προσωπική του αντίληψη.

  Με τα σκίτσα του και τα λεκτικά σχόλια, ο Άννινος, άλλοτε άμεσα και άλλοτε  υπαινικτικά, ασκεί, όπως διαχρονικά συμβαίνει με την αδέσμευτη δημοσιογραφία,  μια μορφή ελέγχου στην εκάστοτε εξουσία. Απογυμνώνει προθέσεις και συμπεριφορές, χωρίς, όμως, να χλευάζει. Προβάλλει κάθε φορά ένα συγκεκριμένο θέμα, το οποίο  τεχνηέντως το συνδέει  με ένα ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο.  Οι γελοιογραφίες του λειτουργούν ενημερωτικά και αφυπνιστικά. Μαζί με το μειδίαμα προκαλούν σκέψεις και διαμορφώνουν θέσεις.

  Το σκίτσο με αρ. 2   και τίτλο «Τράβα – τράβα θα κοπεί (το Σύνταγμα)⁵ » αναφέρεται στην πολιτική δυσλειτουργία του 1886. Στο σκίτσο φιγουράρουν οι δυο πολιτικοί αντίπαλοι, ο Τρικούπης και ο Δηλιγιάννης και υπογραμμίζεται ότι ο δικομματισμός έχει ήδη διαμορφωθεί. Η μορφή τού Γεώργιου του Α΄ δεν υπάρχει. Υπονοείται. Μετά  την  παραίτηση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη (1886) ο βασιλιάς, με μεγάλη προσοχή είναι η αλήθεια ⁶,  δοκιμάζει τα όρια της συνταγματικής νομιμότητας, καθώς αποφεύγει να προκηρύξει εκλογές.  Τελικά αναθέτει τον σχηματισμό  Κυβέρνησης στον Δημ. Βάλβη, Πρόεδρο Αρ. Πάγου.⁶  Έχουν αρχίσει  ήδη από τα χρόνια του Βούλγαρη  οι συνταγματικές εκτροπές, οι οποίες συχνά ταλανίζουν αυτό τον τόπο. Το σκίτσο προφητικό.  

ΣΚΙΤΣΟ (αρ. 2)

Οι αναγνώστες των δυο εφημερίδων διαβάζουν μανιωδώς τις πολιτικές  γελοιογραφίες του Θ. Άννινου,  που τους ασκούν μεγάλη επίδραση και γίνονται αντικείμενο πολύωρων και ζωηρών συζητήσεων.                                  Ο  βουλευτής  Κυθήρων Στυλιανός Κασιμάτης (1818-1895) έμεινε  στην ιστορία με το υποτιμητικό  προσωνύμιο «Νοόμετρον», προσωνύμιο που εν μέρει, ίσως,  τον αδικεί. Ευθύνεται, άραγε, το πρωτότυπο και πετυχημένο σκίτσο που είχε φιλοτεχνήσει ο Κεφαλονίτης σκιτσογράφος;  Ο ευφάνταστος  δημιουργός δημοσιεύει  ένα σκίτσο με θερμόμετρο⁷,  που καταλήγει στη μορφή του Κασιμάτη (σκίτσο 3 ). Οι διαβαθμίσεις της θερμομετρικής κλίμακας αντιστοιχούν στις ενδείξεις: «Κοινός νους, Ευήθεια, Βλακεία, Μαλάκυνσις, Ηλιθιότης, Κασιματίτις». Εδώ διακωμωδείται η πρόταση του βουλευτή, ο οποίος υποστήριζε ότι πρέπει να μετριέται η νοημοσύνη των  πολιτικών!  

ΣΚΙΤΣΟ (αρ. 3)

Πολύ εύγλωττο και  το τριπλό σκίτσο με τίτλο Τα τρία κόμματα ⁸( αρ. 4). Ο γελοιογράφος  εδώ «παίζει» με τη διπλή σημασία της λέξης κόμμα, δηλ.  με την έννοια της  πολιτικής ομάδας  και με την έννοια του σημείου στίξης.

 Το πρώτο σκίτσο αντιστοιχεί στο κόμμα του Χ. Τρικούπη, του εκφραστή του δυτικοευρωπαϊκού πνεύματος,  το δεύτερο στο κόμμα του Θ. Δηλιγιάννη, πολιτικού με δημαγωγικές τάσεις,  και το τρίτο, το  λεγόμενο «Τρίτο κόμμα» ήταν ο πολιτικός σχηματισμός του Δημ. Ράλλη (1844-1921)⁹. Οι καμπύλες του σκίτσου δεν αποτυπώνουν μόνο το σύμβολο της στίξης. Θυμίζουν αιώρες, μέσα στις οποίες έχουν βολευτεί  οι τρεις πολιτικοί άνδρες, απολαμβάνοντας το λίκνισμα. Η αιώρα παραπέμπει, επίσης,  σε πολιτικές αμφιταλάντευσης και σε θέσεις που  εκπέμπουν ένα συγκεχυμένο μήνυμα.  

ΣΚΙΤΣΟ (αρ. 4)

 Οι  γελοιογραφίες του Άννινου,  και άλλων, βέβαια,  ομοτέχνων του που θα ακολουθήσουν, έχουν αφετηρία την κοινωνική και πολιτική, κυρίως, δραστηριότητα της εποχής. Αντικατοπτρίζουν  πτυχές ζωής και, συχνά, ζωγραφίζουν ανθρώπινους τύπους. Οι περισσότερες γελοιογραφίες συνθέτουν μια μικρή ιστορία, απλή σε πρώτο επίπεδο, στην πραγματικότητα, όμως,  με πολλά πλοκάμια και πολύπλοκες αναφορές. Μικρογραφίες της ζωής.

Η γελοιογραφία συνδέεται με την επικαιρότητα και,  επομένως, σχετίζεται  με την έννοια του εφήμερου.  Όταν, όμως, διαβάζουμε στις παλιές γελοιογραφίες  αφηγήσεις για τα « επίκαιρα του παρελθόντος», πρόσωπα και γεγονότα, τότε το σκίτσο και η λεζάντα μεταμορφώνονται  σε μια μορφή ιστορικής  πηγής  για το παρόν και για το μέλλον. Πώς το εφήμερο, ακόμη κι αν χαρακτηρίζεται από την υπερβολή της γελοιογραφίας,  μεταμορφώνεται σε διαχρονικό!

 Η γελοιογραφία του Άννινου, κομμάτι της δημοσιογραφίας, είναι μια άλλη μορφή της ειδησεογραφίας. Αποτυπώνει με τρόπο ευφάνταστο και παιγνιώδη,  σε μικρογραφία βέβαια,  την πολιτική και κοινωνική  ζωή  του τόπου τον 19^ο αιώνα, τις κακοδαιμονίες, τις συνταγματικές εκτροπές, το φλερτ, ελάχιστα αμοιβαίο, με τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής.    Συγκροτεί μια ενδιαφέρουσα, αλλά απογοητευτική  πατριδογνωσία, που δεν φαίνεται να έχει ανατραπεί.  

 

1 Σατιρική εφημερίδα κατά το διάστημα 1875-1885. Ιδρυτές ο Εμ. Ροϊδης και ο Θέμος  Άννινος.

2 Αρχικά, από το 1885- 1890, ήταν εβδομαδιαία σατιρική εφημερίδα, που κυκλοφορούσε κάθε Κυριακή. Μετά τον Σεπτέμβριο του   1890 γίνεται  καθημερινό πολιτικό και ειδησεογραφικό φύλλο.

3«Ο Διευθυντής του Άστεος (sic) κ. Θέμος  Άννινος ανεχώρησεν εις Κεφαλληνίαν χάριν υποθέσεών του. Θα μας πήτε: -Και αι γελοιογραφίαι σας;» …                                  (Άστυ, έτ. Ε΄, αρ. 251, 22-7-1890)

4 Άλλωστε ο Θ. Άννινος  καθιερώθηκε και ως εικονογράφος, όταν φιλοτέχνησε μαζί με μια πλειάδα ακόμη γνωστών ζωγράφων το «εικονογραφημένο μυθιστόρημα» Οι Άθλιοι των Αθηνών του Ι. Κονδυλάκη.

5 Το Άστυ, έτ. Α΄, αρ. 37, 1-6-1886

6 Ο Γεώργιος αναγκάζεται να είναι προσεκτικός.  Ήδη η τελευταία  κυβέρνηση του Δημ. Βούλγαρη, το 1874, είχε ακολουθήσει  προκλητικές  αντικοινοβουλευτικές πρακτικές, που οδήγησαν σε έντονες αντιδράσεις (Στηλιτικά, 1874-1875). Την ίδια χρονιά, ο Τρικούπης δημοσίευσε στην εφημερίδα Καιροί  άρθρο με τίτλο «Τις πταίει», καταγγέλλοντας τον βασιλιά ως υπεύθυνο της πολιτικής ανωμαλίας.  

              6 Η Κυβέρνηση Βάλβη ήταν βραχύβια. Μετά λίγους μήνες,  στις εκλογές που ακολούθησαν, επικρατεί το κόμμα του Χ. Τρικούπη.  

7  Ασμοδαίος,1878

8 Το Άστυ, έτ. ΣΤ΄, αρ. 267, 11 -11-1890

9 Ο Δημ. Ράλλης  το 1884 αποχώρησε από το τρικουπικό κόμμα και ίδρυσε το δικό του.