Σημειώσεις για τις γυναίκες στην Επανάσταση

Σημειώσεις για τις γυναίκες στην Επανάσταση

 Με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων, η Επανάσταση του 1821 και οι πολλές όψεις  της  ήρθαν  στο προσκήνιο. Πραγματοποιήθηκαν επιστημονικές τοποθετήσεις και συζητήσεις διαδικτυακά, κυκλοφόρησαν  νέες μελέτες, καινούργια βιβλία τέχνης και  παιδικά βιβλία, προγραμματίζονται συνέδρια μέσα στο 2021, συνεχίζονται τα προγράμματα ψηφιοποίησης έντυπου υλικού, το Γαλλικό Ινστιτούτο παρουσιάζει ένα αξιόλογο πρόγραμμα εκπαιδευτικών και πολιτιστικών δράσεων…

 Όλα αυτά αποκρυσταλλώνουν, ίσως,  την αντίληψη ότι η Ιστορία έχει πολλά ακόμη να πει,  ότι επιδέχεται  πολλαπλές αναγνώσεις  και ότι  κάθε φορά η πρόσληψή της έχει σχέση με την εποχή και τους όρους  της. Σήμερα, μετά δυο αιώνες, μιλάμε περισσότερο από ό,τι στο παρελθόν  για τη συμβολή των γυναικών στον αγώνα. Ωστόσο η συνεισφορά τους δεν έχει ακόμη πλήρως αποτιμηθεί, καθώς στα ιστορικά βιβλία του 19^ου αιώνα οι γυναίκες είναι αθέατες, σχεδόν  απούσες.  Ο ρόλος τους, βοηθητικός ή πρωταγωνιστικός, αγνοήθηκε.

Επομένως,  δεν είναι εύκολο να μιλήσεις για τις Ελληνίδες της Επανάστασης και τις αποχρώσεις της δράσης τους, γιατί οι αναφορές που έχουν καταγραφεί είναι περιορισμένες. Οι ίδιες δεν έγραψαν Απομνημονεύματα. Και πώς θα μπορούσαν άλλωστε, αφού όσες ζούσαν στη χερσαία αγροτική  Ελλάδα ήταν,  σχεδόν στο σύνολό τους,  αναλφάβητες;  Και πώς θα μπορούσαν να πάρουν γραμματικό ή να μάθουν σε κάποια ηλικία γράμματα, αφού ζούσαν σε πολύ κλειστές κοινωνίες;  Και πώς θα μπορούσαν να μιλήσουν, αφού η ζωή τους χανόταν στη σιωπή;

Επιπλέον, ο τύπος¹ της εποχής του αγώνα απευθύνεται, κυρίως, στους άνδρες, καθώς υπολογίζεται ότι το 90% των γυναικών είναι αναλφάβητες. Ίσως αυτός είναι ένας ακόμη  λόγος  που αποθαρρύνει τους εκδότες, σε περίπτωση που είχαν την πρόθεση να αναφερθούν στη γυναικεία δράση, να ασχοληθούν με τις γυναίκες. 

Ωστόσο τις ανώνυμες γυναίκες, των προεπαναστατικών, κυρίως, χρόνων υμνεί το δημοτικό τραγούδι, που χαρακτηρίζεται από ελευθερία και πρωτόγνωρη  τόλμη στη σύλληψη και τη θεματική, όπως  έγινε ξεκάθαρο και από την πρόσφατη σημαντική και αποκαλυπτική δουλειά του Π.  Μπουκάλα.  Στις συγκρούσεις των Σουλιωτών με τον Αλή πασά είναι παροιμιώδης η αποφασιστικότητα των γυναικών, {(της Λιάκαινας, της  Μόσχως (Τζαβέλα), της  Δέσπως (Μπότση) , της Λένως (Μπότσαρη)}, που πήραν τη μοίρα στα χέρια τους.

Οι πιο προβεβλημένες, από την ιστορική πένα,  γυναικείες μορφές είναι όσες είχαν δεσμούς με τον  φαναριώτικο κύκλο, γυναίκες που είχαν παιδεία και κοινωνική θέση, όπως η Ελισάβετ Υψηλάντη (1768-1866),  μητέρα των γνωστών αγωνιστών, που υπήρξε  ενθουσιώδης αρωγός της Φιλικής Εταιρείας ή η Δομνίτσα  Ραλλού Καρατζά, που δημιούργησε έναν ελληνικό ερασιτεχνικό θίασο, το 1817, στο Βουκουρέστι.² 

Πέρασαν πολλά χρόνια για να ανασυρθούν από τη λήθη πρωτοπόρες διανοούμενες  της εποχής, που άφησαν αξιόλογο γραπτό έργο, αναδεικνύοντας θέματα ισότητας και ελευθερίας. Οι ερευνητές κάποια στιγμή ασχολήθηκαν, αναγκαστικά, με τις ίδιες και με το έργο τους. Η γυναικεία λογιοσύνη τον 19ο αιώνα διαπιστώνουμε ότι συνυφαίνεται με την πρωτοπορία.

Η ξεχασμένη και σπάνιας μόρφωσης  Ευανθία Καίρη (1799-1866 ), αδελφή του φιλόσοφου Θεόφιλου Καίρη, προβλήθηκε μετά δεκαετίες λήθης. Το μεταφραστικό της έργο, που αποκαλύπτει την πρόθεσή της  να κάνει γνωστές τις αξίες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού στον ελλαδικό χώρο,  είναι σπουδαίο. Μεταφράζει από τα γαλλικά τρία βιβλία παιδαγωγικής κατεύθυνσης, που βασίζονται στις αρχές διαφωτισμού³ , αυτό το τεράστιο κίνημα, που τελευταία, συχνά, προσεγγίζεται ιδιότυπα.

Η πρώτη λογία, όπως την αποκαλεί ο Κ. Θ. Δημαράς, έχει την υποδομή και την παιδεία να συνθέσει ένα πατριωτικό ρομαντικό δράμα⁴ και μάλιστα τολμά να επιλέξει ως θέμα ένα τραγικό σύγχρονό της  γεγονός, που φαίνεται ότι την συγκλονίζει. Μια γυναίκα γράφει το πρώτο θεατρικό έργο για την Επανάσταση.

Και η Μητιώ Μεγδάνη Σακελλαρίου (γεν. 1789), ελάχιστα γνωστή, προέρχεται από περιβάλλον μορφωμένων.⁵ Το 1812 μεταφράζει δυο θεατρικά έργα του Κάρλο  Γκολντόνι⁶ με σκοπό όχι μόνο ψυχαγωγικό αλλά και αφυπνιστικό.

Η  Ζακύνθια  Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου (1801-1832), που έζησε τόσο λίγο,⁷ υπερασπίζεται στην Αυτοβιογραφία της  το δικαίωμα των γυναικών στη μόρφωση και στην ισότητα. Γράφει 22 θεατρικά έργα και όλα, εκτός από τον Φιλάργυρο, έχουν χαθεί. Ποιος να αξιολογήσει το έργο μιας γυναίκας; Ποιος να πάρει την πρωτοβουλία να το διασώσει;

Γνωστές, βέβαια, σε όλους/ες  μας είναι  οι εύπορες νησιώτισσες- καπετάνισσες, που και πολέμησαν και διέθεσαν την περιουσία τους στον αγώνα. Η ηρωική Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα (1776-1825), που ανήκε στον νησιωτικό κόσμο του Αιγαίου, εξοπλίζει  το μπρίκι με το όνομα ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ και κατευθύνεται στο Ναύπλιο για να αποκλείσει μαζί με άλλα πλοία το φρούριο. Συμμετέχει στην πολιορκία της Τριπολιτσάς και συνεργάζεται με τον Κολοκοτρώνη σε επιχειρήσεις στην Πελοπόννησο. Το τέλος της⁸ αποσιωπήθηκε από τους ιστορικούς του αγώνα. 

Πανέμορφη και χειραφετημένη,  με παιδεία, ευγλωττία και ανιδιοτέλεια είναι η Μαντώ Μαυρογένους (1796-1840). Τα παιδιά στο Σχολείο πάντα την ανέφεραν με το μικρό της όνομα, Μαντώ. Προσωπική της απόφαση αποτελεί η ενεργοποίησή της στα ιδανικά της ελευθερίας. Συγκρούεται με την οικογένειά της, επειδή διαθέτει την τεράστια περιουσία της στον αγώνα. Οργανώνει πολεμικές επιχειρήσεις  στο Μοριά, στη Ρούμελη και στα νησιά (Χίο, Σάμο και Μύκονο), όπου συμμετέχει και η ίδια, όπως μας πληροφορούν ξένοι ιστορικοί.  Ίσως  θα ήταν άγνωστη αν δεν υπήρχαν οι ξένοι περιηγητές και οι φιλέλληνες⁹, που διέθεσαν πολλές σελίδες για την προσωπικότητά της, τις ιδέες της  και την καλλονή της.

 Στην Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας (1827) οι Έλληνες  αρνήθηκαν να την ακούσουν. Δεν  της επέτρεψαν να μιλήσει, σαν να ήταν ανύπαρκτη. Πόσο μπορούμε να θεωρήσουμε ακριβή και έγκυρη  την πληροφορία του Ν. Δραγούμη (1809-1879), που ισχυρίζεται ότι η ηρωίδα ήθελε να διαβάσει ένα υπόμνημα – ατόπημα, αποκλειστικά  με  προσωπικό περιεχόμενο, σχετικό με τον Δ. Υψηλάντη; Η πληροφορία, όμως, παρόλο που φαίνεται  αμφίβολη, καθώς το υπόμνημα ουδέποτε εκφωνήθηκε ούτε κατατέθηκε στα πρακτικά, έχει καταγραφεί,  αναπαράγεται και παραμένει. Πεθαίνει από τυφοειδή πυρετό στην Πάρο, λησμονημένη από την Ελληνική Πολιτεία και, ίσως,  από όλους.

 Ανάλογες περιπτώσεις, βέβαια, όχι μόνο εγκατάλειψης, αλλά και καταδίωξης και φυλάκισης, παρά την τεράστια προσφορά τους στην Επανάσταση, βίωσαν και πολλοί  άνδρες αγωνιστές,  στη διάρκεια της Βαυαροκρατίας.                                                    

         Περιμένουμε οι ιστορικοί να μας δώσουν πολλά βιβλία ακόμη με την πολύπλευρη συμβολή των γυναικών στα χρόνια του αγώνα, καθώς το έργο τους είναι ριζοσπαστικό και ξεπερνά εμπόδια, διακρίσεις, κυρίαρχες πεποιθήσεις, ωθώντας τις ιστορικές σπουδές σε καινούργια μονοπάτια.

Εύη Ζερβού Καλλιακούδη

1. Το 1821 κυκλοφορούν οι εφημερίδες: Εφημερίς Αιτωλική (Μεσολόγγι), Αχελώος (Βραχώρι), Ελληνικός Τηλέγραφος (Βιέννη), Σάλπιγξ Ελληνική (Καλαμάτα),  Εφημερίς του Γαλαξιδιού (Γαλαξίδι).
2. Αρχικά οι παραστάσεις δίνονται στο μέγαρο της οικογένειας του Ιωάννη Καρατζά. Την επόμενη χρονιά, όμως, το 1818, η  Δ. Ρ. Καρατζά εγκαινιάζει το θέατρο «Ερυθρά Κρήνη» στην πόλη του Βουκουρεστίου. Ανεβάζουν αρχαίες τραγωδίες, Αλφιέρι, Βολταίρο, Ρακίνα κ.ά.
3. Τα βιβλία  που μεταφράζει η Ε. Κ., ύστερα από συμβουλή του Κοραή, είναι τα εξής: Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου του Ζ. Ν. Μπογί, Περί ανατροφής των νεανίδων του Φ. Φενελόν, Μάρκου Αυρηλίου Εγκώμιον του Α. Λ. Τομά. Μεταγενέστερα δημοσιεύονται και επιστολές της  από την αλληλογραφία της με τον Θεόφιλο Καιρη.
4. Η Ε. Κ. γράφει το θεατρικό έργο Νικήρατος, που εκδίδεται ανώνυμα στο Ναύπλιο το 1826 και φαίνεται ότι παρουσιάζεται την ίδια χρονιά στο θέατρο Ερμούπολης. Ο Νικήρατος είναι το πρώτο δράμα εθνικού περιεχομένου που εκδόθηκε στα χρόνια της Επανάστασης. Θέμα του έχει την Έξοδο του Μεσολογγίου. Πιθανόν ο Νικήρατος, ο ήρωας του έργου και πρωταγωνιστής, αντιστοιχεί στον ηρωικό Μεσολογγίτη Χρήστο Καψάλη που ανέλαβε το Ολοκαύτωμα. Η Ε. Κ. αφιερώνει το έργο «εις εκείνας, όσαι εις τον ιερόν τούτον αγώνα του έθνους μας, παρά την αισχράν και άτιμον δουλείαν επροτίμησαν τας φλόγας και τας αβύσσους»>
5. Πατέρας της Μ. Σ. είναι ο λόγιος ιερέας Χαρίσιος Μεγδάνης και άντρας της ο ιατροφιλόσοφος Γ. Σακελλάριος.
6. Οι τίτλοι των έργων είναι: Η Πατρική αγάπη ή Η Ευγνώμων δούλη και Η Πανούργος χήρα.
7. Η Ε. Μ. Μ. είναι ανήσυχο πνεύμα. Διαβάζει έργα της αρχαιοελληνικής γραμματείας από το πρωτότυπο, καθώς και ευρωπαϊκή λογοτεχνία, κυρίως ιταλική και γαλλική.   Μεταφράζει και γράφει. Έχει επηρεαστεί από τα κείμενα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Ο πατέρας της, επέμενε να την παντρέψει με έναν άνθρωπο δικής του επιλογής, τον Ν.  Μαρτινέγκο, παρά την επίμονη άρνηση της Ελισάβετ. Παντρεύεται το καλοκαίρι του 1831. Το 1832, λίγο διάστημα μετά τη γέννηση τού παιδιού της, πεθαίνει από επιπλοκές του τοκετού. Η Αυτοβιογραφία της εκδίδεται, λογοκριμένη, από τον γιο της, το 1881.
8. Η Μπουμπουλίνα είναι κόρη εύπορου Υδραίου ναυτικού. Παντρεύεται δυο φορές με  καραβοκύρηδες με εμπορική δραστηριότητα και μεγάλη οικονομική επιφάνεια. Πεθαίνει άδοξα από βόλι του Σπετσιώτη πρόκριτου Ιωάννη Κούτση,  στη διάρκεια μιας λογομαχίας.  Γιατί; Ο γιος της από τον πρώτο γάμο της, ο Γιώργος Γιάννουζας,   είχε απαγάγει την νεαρή αγαπημένη του Ευγενία Κούτση, κόρη πολύ πλούσιας οικογένειας του νησιού. Η εκούσια απαγωγή θεωρήθηκε προσβλητική ενέργεια; Ας σημειωθεί ότι τότε, το 1825,  η Μπουμπουλίνα είχε ήδη δαπανήσει όλη σχεδόν την περιουσία της στις ανάγκες του αγώνα. Το γεγονός το γνωρίζουμε από πληροφορίες ξένων περιηγητών.
9.   Ο φιλέλληνας T. Ginouvier γράφει μια εμπνευσμένη νουβέλα για την Μ. Μαυρογένους με τίτλο Mavrogenie ou l’ Heroine de la Grece. Κυκλοφορεί στο Παρίσι το 1825 και γρήγορα εξαντλείται η πρώτη έκδοση. Το 1826 επανεκδίδεται και το 1830 κυκλοφορεί και τρίτη έκδοση. Επιπλέον ο Adam  Friedel, Δανός φιλέλληνας που συμμετείχε στον αγώνα από το 1821 μέχρι το 1824,  φιλοτεχνεί προσωπογραφίες  αγωνιστών. Ανάμεσα σε αυτές και η προσωπογραφία της Μ. Μ. Το 1832, στο Λονδίνο,  εκδίδει το λεύκωμα με τις λιθογραφίες του με τίτλο Twenty-four Portraits of Principal  Leaders and Personages in the Greek Revolution